جایگاه و اهمیت تاریخ‌نویسی خاوری در تاریخ‌نویسی صدر قاجار

در فاصله تأسیس دولت قاجار تا پایان سلطنت فتحعلی شاه (صدر قاجار) وقایع‌نگاران و مورّخان زیادی ظهور کرد. آن‌ها تاریخ‌هایی با ارزش‌های متفاوت نوشتند و تاریخ‌نویسی در این دوره را از حیث کمّی و در پاره‌ای موارد از حیث کیفی به توسعه و ترقّی نسبی رساندند. میرزا فضل‌الله خاوری شیرازی، در سال آخر سلطنت فتحعلی‌شاه آخرین اثر در تاریخ‌نویسی صدر قاجار را با نام تاریخ ذوالقرنین نوشت. سبک و رویه خاوری در نوشتن تاریخ ذوالقرنین، اثر او را در میان تواریخ صدر قاجار که بیشتر آن‌ها در ردیف تاریخ‌نویسی سنّتی ایرانی قرار می‌گیرند، متمایز و متفاوت کرد. خاوری بر پاره‌ای از ویژگی‌های تاریخ‌نویسی سنّتی و وقایع‌نگاری‌های مرسوم وفادار بود؛ اما ویژگی‌های سبک او، تاریخ‌نویسی را از حدّ وقایع‌نگاری صرف و مرسوم فراتر برد، او را در جایگاه برجسته‌ای نشاند و در سرنوشت آینده تاریخ‌نویسی عصر قاجار نیز تأثیر نهاد. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از: سبک، نثر و زبان ساده و روان و پرهیز از لفّاظی‌های ادبی و بیهوده‌گویی مرسوم در گزارش حوادث، اهتمام مورخ به تحلیل و تعلیل رویدادها و از همه مهم‌تر، تأکید بر ضرورت اصلاح شیوه تاریخ‌نویسی، ورود او به حیطه انتقاد تاریخی و حضور محسوس مورخ در پس گزارش‌های تاریخی، شناختی نو از تاریخ و تمدن و نظام‌های جدید سیاسی اروپا